Tomyris en het hoofd van Cyrus

Burijngravure, anno 1630, van Paulus Pontius (1603-1658) naar een schilderij van zijn leermeester Peter Paulus Rubens (1577- 1640), daterend uit de jaren 1616-1618, dat zich thans bevindt in het Museum of Fine Arts te Boston (U.S.A.). Onderschrift: "Satia te sanguine quem semper si tisti" (Verzadig U aan het bloed waar Gij steeds naar gedorst hebt). De geschiedenis zelf werd opgetekend door de Griekse historicus Herodotus (ca. 484-cao 428 v.Chr.). Volgens hem zou Cyrus de Oudere, Koning van Perzië, omstreeks 530 v.Chr. gesneuveld zijn in de strijd tegen de Massageten, een nomadenvolk dat ten noorden en oosten van zijn rijk, aan de overzijde van de Jaxatertes, leefde. Hun koningin Tomyris zou het hoofd van de overwonnen vorst hebben doen afhouwen en in een zak met bloed doen dompelen, daarbij de woorden sprekende, welke onder de gravure van Pontius zijn aangehaald. In een ander schilderij, dat zich in het Musée du Louvre te Parijs bevindt, heeft Rubens nogmaals dit voorval in beeld gebracht. Het is een der schoonste doeken van de Vlaamse meester en zou volgens Oldenburg in de jaren 1620-1623, volgens Max Rooses in de jaren 1632-1633 zijn ontstaan. Opmerkelijk is, dat op dit tweede schilderij, dat in tegenstelling tot het,realistischer aandoende, eerste in een meer klassicistische opvatting is geschilderd, een hondje en een boog voorkomen, op dezelfde plaatsen waar ook Pontius deze (in 1630!) graveerde; beiden ontbreken op het eerste schilderij. De populariteit van deze Rubens-compositie blijkt uit het groot aantal kopieën dat ervan bekend is, tot in hout en zilver toe (zie bv. Londen, Christie’s, 7.7.1991, cat.nr.67). Wellicht heeft dit niet alleen te maken met de levendige confrontatie tussen een uiterst bevallige groep vrouwen en krijgslieden rond een choquerend motief op de voorgrond, maar ook met de allegorische betekenis die erin kan worden gezien. Deze hangt samen met de historiek van het oorspronkelijk schilderij dat vermoed wordt het exemplaar in Boston te zijn. Rubens zou dit geconcipiëerd hebben voor aartshertogin Isabella na de dood van haar gemaal Albrecht. In haar staat van hertogin en weduwe kon een parallel gezien worden met Tomyris die in hetzelfde geval verkeerde. In ieder geval won dit thema in de 17de eeuw aan populariteit omdat men deze scène ging beschouwen als een symbool van rechtvaardigheid zodat vele kopieën werden bestemd om in gerechtsgebouwen te fungeren. Daarnaast maakte de middeleeuwse traditie, die in de 17de eeuw een heropbloei kende door toedoen van de jezuïeten, koningin Tomyris tot een prefiguratie van de Maagd Maria die Satan overwon. Het verhaal van Cyrus en Tomyris is terug te vinden in Herodotus 1:214.Cyrus de Grote, stichter van het Perzische Rijk, kwam om in een veldslag tegen Tomyris, koningin van een nomadisch Aziatisch volk uit de Oudheid. Het leger van Tomyris werd aangevoerd door haar zoon, die zich door Cyrus liet verlokken deel te nemen aan een groot feest. Deze list stelde de Perzische koning in staat een groot aantal van zijn vijanden af te slachten. Toen de jongeman tot bezinning kwam, pleegde hij uit schaamte zelfmoord. Tomyris zwoer dat zij de dood van haar zoon bloedig zou wreken. In de hierop volgende veldslag werd Cyrus gedood. Nog niet tevreden, schond de koningin zijn lijk door het hoofd af te houwen en in het in een kom mensenbloed te laten dompelen terwijl zij de woorden uitsprak: ‘Bezat u maar aan het bloed waar gij altijd al naar getracht hebt’. Tekst afkomstig van veilinghuis Bernaerts, Antwerpen